تامین نیاز غذائی درختان بشکل بهینه ضامن تولید اقتصادی و بهره برداری مناسب خواهد بود. از این رو شناخت دقیق نیاز غذایی درختان انار و نقش هر یک از عناصر غذایی در چرخه سوخت و ساز یا متابولیسم گیاه راهنمای ما در مدیریت و نگهداری باغات انار میباشد.
بدلیل تاثیرات کودهای شیمیایی بر سلامت خاک و کیفیت محصولات کشاورزی موضوع استفاده از کودهای آلی و حذف کامل کودهای شیمیایی از چرخه تولید و تمرکز بر تولیدات ارگانیک مسئله مهم دیگری است که مسیر کشاورزی نوین را روشن میسازد. هدف ما در این سایت نیز توسعه باغداری ارگانیک میباشد. باغات انار ایران عملا از سموم کشاورزی استفاده نمیکنند. میتوان با افزایش آگاهی باغداران و ارتقاء دیدگاه کارشناسان باغداری موضوع حذف کودهای شیمیایی را مدیریت کرده و با ارائه جایگزینهای موثر باغات انار ایران را بسوی تولیدی کاملا ارگانیک هدایت نمود.
مواد غذایی ضروری گیاه
تحقیقات نشان میدهد که برای عمده گیاهان وجود 16 عنصر شیمیایی برای رشد و نمو آنها ضروری است این عناصر در دو گروه عمده شامل 3 عنصر غیر معدنی و 13 عنصر معدنی طبقه بندی شده اند.
عناصر غذایی غیر معدنی : شامل کربن (C) هیدروژن(H) و اکسیژن (O) میباشد. این عناصر در اتمسفر و آب یافت میشوند و در فرایند فتوسنتز مورد استفاده و عامل اصلی رشد گیاهان هستند.
عناصر غذایی معدنی : شامل عناصر پر مصرف (ماکرو) ازت(N) فسفر(P) پتاسیم(K) کلسیم(Ca) منیزیم(Mg) و گوگرد(S) بعلاوه عناصر کم مصرف (میکرو) آهن(Fe) منگنز(Mn) روی(Zn) مولیبدن(Mo) مس(Cu) کلر(Cl) و بر(Br) میباشد. وجود پنج عنصر وانادیم، کبالت، سیلیکن، نیکل، و سدیم نیز در خاک ضروری است که تقریبا هیچگاه کمبود آنها حس نمیشود.
گیاهان عناصر ماکرو را بیشتر مصرف میکنند و از اینرو آنها به عنوان عناصر پر مصرف شناخته میشوند. اما میزان مصرف عناصر تعیین کننده درجه اهمیت آنها نیست چرا که میزان تولید محصول بر اساس میزان قابل دسترس عنصری تعیین میشود که در حداقل قرار دارد. و چنانچه بدون توجه به نسبت عناصر در خاک اقدام به افزایش کمی تعداد از عناصر نماییم، نه تنها تاثیری بر عملکرد درخت نخواهد داشت بلکه در مواردی به نتایج معکوس منجر خواهد شد. اطلاع از نسبت عناصر موجود در خاک مناسب درختان انار از راه تجزیه ماده خشک آن حاصل میگردد که میتواند در مدیریت تغذیه گیاهان راه گشا باشد.
ازت : ازت فراوان ترین عنصر موجود در جو میباشد. و در بین عناصر پر مصرفترین عنصر بوده که بصورت یونهای نیترات NO3-1 و آمونیم NH4+1 و اوره CH4N2O
از طریق ریشه ها جذب و پس از انتقال به برگها در سنتز اسیدهای آمینه دخالت
و نهایتا پروتئینها را میسازند.ازت بخش مهمی از سایر ترکیبات آلی نظیر
رنگدانه کلروفیل و کوآنزیم ها را تشکیل میدهد. ازت رشد رویشی درخت را تحریک
میکند و در صورت مصرف زیاد منجر به ایجاد بافتهای نرم و افزایش پاجوش و
تنه جوش در درخت شده و بر فرآیند تولید محصول اثر معکوس میگذارد.
ازت خاک از دو منبع کودهای آلی و شیمیایی تامین میگردند. کودهای حیوانی و
کودهای سبز عمده ترین منابع آلی تامین ازت میباشند. کود اوره با 46% ازت و
نیترات آمونیوم با 33.5% ازت و نیترات پتاسیم با 20.5% ازت و … از عمده
ترین کودهای شیمیایی و منبع تامین ازت میباشند.
نیترات یک آنیون بسیار محلول است که بوسیله خاک جذب نمی شود و از اینرو
براحتی میتواند بطرف ریشه ها حرکت کند و یا بوسیله آبشویی از دسترس گیاه
خارج شود. اوره نیز متحرک و علی رغم جذب آسان میتواند با آبشویی از دسترس
خارج شود، اما آمونیوم بار مثبت دارد و مثل سایر کاتیونها جذب ذرات خاک
میشود و از اینرو تحرک و آبشویی آن محدود است.
اوره بطور کامل در آب محلول بوده و از اینرو تنها ترکیب مطمئن برای استفاده
در تانک کود میباشد. سایر ترکیبات ازت امکان انحلال کامل در آب را نداشته و
ار اینرو توصیه میگردد به هیچ عنوان از این کودها در تانک کود استفاده
نکنید. بی دقتی در این امر به گرفتگی سراسری قطره چکانها منجر میگردد. در
مورد مصرف کود ازت همیشه به نسبت بین ماده آلی کربن C و ماده معدنی ازت N
توجه داشته باشید. بهترین نسبت C/N = 10 میباشد که بسیار ایده آل میباشد
شما سعی کنید این نسبت در عمل به کمتر از 2 کاهش نیابد از اینرو قبل از
تامین کمبود ازت از طریق کود شیمیایی به افزایش ماده آلی خاک اعتنا کنید در
غیر اینصورت درختی با قدرت رویش بالا و توان زایشی محدود را به ارث خواهید
برد.
فسفر : فسفر
یک عصر تشکیل دهنده تمام بافتهای گیاهی است که بویژه در بخشهای جوان، گلها
و بذرها به مقدار زیادی وجود دارد. وجود این عنصر برای تقسیم سلولی و نمو
بافتهای مریسمی ضروری است. فسفر عنصر تشکیل دهنده بسیاری از ترکیبات مانند
اسیدهای نوکلئیک، فسفرلیپیدها و کوآنزیم هایی مانند آدنوزین تری فسفات
میباشد. نهالهای جوان به فسفر زیادی برای تحریک رشد ریشه ها دارند.
حداکثر فسفر قابل جذب گیاه در PH خاک بین 6.5 تا 7.5 اتفاق می افتد فسفر در خاک بصورت H2PO4-1 و HPO4-2 و PO4-3 قابل جذب است که در فرم اول بیشتر و سریعتر جذب میشود.
جذب فسفر عملا در خاکهای اسیدی و بازی با محدودیت مواجه است. در خاک اسیدی قوی فسفر بوسیله جذب مخصوص بر روی سطوح ذرات اکسید آلومینیم و آهن رسوب و به صورت فسفات آلومینیم و آهن محبوس میگردد. در خاکهای بازی فسفات کلسیم کم محلول تشکیل میشود و فسفر جذب شده از محلول خاک بوسیله ریشه ها با این فسفر جایگزین میشود و اگر کود فسفری به خاک اضافه شود بیشتر آن برای ریشه ها غیر قابل جذب میباشد.
نیاز خاص سالیانه هر درخت انار به فسفر حدود 45 گرم میباشد که به دلیل دیر جذب بودن میباید یک نوبت در سال و در انتهای پائیز در عمق 30 سانتی خاک چال کود شود. در صورت استفاده از فسفات دامونیم حدود 150 گرم از این کود که حاوی مقادیری ازت نیز میباشد باید مورد استفاده قرار گیرد.
پتاسیم :
بر خلاف ازت و فسفر که بخشایی از ساختمان مولکولی بسیاری از ترکیبات آلی
در گیاهان را تشکیل میدهند، پتاسیم نمی تواند وارد ترکیبات مهم تشکیل دهنده
سلول مانند پروتئین ها، کلروفیل و کربوهیدراتها شود. بعبارتی پتاسیم در
گیاه نقش ساختمانی ندارد و علی رغم مشخص نشدن نقش کامل این عنصر، ریشه ها
مقدار زیادی پتاسیم را به چرخه سوخت و ساز گیاه وارد میکنند. پتاسیم نقش
مهمی در فتوسنتز و ساخت کربوهیدراتها دارد این عنصر فعال کننده سیستم های
آنزیمی گیاه است و نقش معنی داری در تعرق گیاهی و آب موجود در سلولهای گیاه
دارد. بگونه ای که کمبود پتاسیم از عوامل اتلاف آب درختان محسوب میشود. در
مقایسه با فسفر پتاسیم در مقادیر بیشتری در انواع خاکها یافت میشود.
شکل قابل جذب پتاسیم بصورت یون K+1 میباشد.
کودهای شیمیایی پتاسه بصورت سولفات پتاسیم با 41.5% پتاسیم، نیترات پتاسیم،
کلرور پتاسیم و … میباشند که مورد اول بیشتر رایج میباشد.
گیاهان به مقدار زیادی پتاسیم نیاز دارند و معمولا پتاسیم را از سطح خاک
گرفته و روی ریشه ها ذخیره میکنند. با جذب پتاسیم توسط ریشه ها خاک مجاور
پتاسیم را در محل ریشه ها آزاد میکند. پتاسیم عموما در سطح رویی خاک از
غلظت بالایی برخوردار است. برگردان کردن خاک سطحی و شخم سالیانه بستر خاک
به افزایش سطح پتاسیم خاک در محدوده ریشه کمک میکند. از نتایج ملموس
خاکپوشهای دوره ای در باغات انار ساوه افزایش سطح پتاسیم خاک میباشد.
کلسیم : کلسیم از عناصر ضروری برای رشد گیاه محسوب میشود. علی رغم اینکه مقادیر زیادی کلسیم توسط گیاهان از خاک جذب میشوند اما در عمل نیاز گیاهان به این عنصر بیش از نیاز به عناصر کم مصرف نیست. کلسیم بطور عمده در برگها وجود دارد، بذر و میوه ها نیز حاوی مقادیر متنابهی از این عنصر میباشد. در بین عناصر مورد نیاز گیاه کلسیم در کنار منیزیوم در محلول خاک بیشترین فراوانی را دارد. یونهای کلسیم حدود 80 درصد محلهای فعال بر روی ذرات خاک را در اشغال دارند این دسترسی فراون توسط فرآیند تبادل کاتیونی کنترل میشود. کلسیم عنصر بسیار مهمی برای نمو ریشه و اعمال آن است. این عنصر در تقسیم سلولی دخالت داشته و از اجزا تشکیل دهنده کروموزم میباشد و نقش تنظیم کننده در تنفس گیاه ایفا میکند.
کمبود کلسیم در باغات انار امر مشهودی نیست از اینرو مصرف اینوع کودها در برنامه جاری باغات انار قرار ندارد. بطور کلی در شرائط اسیدی شدن خاک افزودن آهک یا همان کربنات کلسیم یا دولومیت میتواند ضمن خنثی کردن اثر اسیدی خاک کلسیم مورد نیاز را تامین نماید. برای رفع کمبود کلسیم در شرائط قلیائیت خاک که به جهت وجود سدیم زیاد حاصل میشود مصرف گچ به میزان ده تن در هکتار رافع مشکل خواهد بود.
منیزیوم : در برگ درخت انار مقادیر فراوانی منیزیوم یافت میشود . در هر ملکول کلروفیل نیز یک اتم منیزیوم وجود دارد، بهنگام کمبود منیزیوم نه تنها گیاهان زرد میشوند بلکه از تشکیل سایر رنگدانه های گیاهی ماند کاروتن کاسته میشود. منیزیم نقش مهمی در در فعال کردن سیستم آنزیمی و در متابلویسم کربوهیدراتها ایفا میکند. این عنصر بصورت کاتیون دو ظرفیتی Mg+2 توسط گیاه جذب میشود. شکل تجاری این عنصر بصورت دولومیت، سولفات منیزیم با 16% و اکسید منیزیم با 36% منیزیم در دسترس میباشد.
گوگرد :
گوگرد به مقدار فراوانی در گیاه بویژه در برگها یافت میشود. گوگرد جزء
تشکیل دهنده پروتئین در گیاه است، مهمترین عمل گوگرد شرکت در تولید اسیدهای
آمینه و بدنبال آن سنتز پروتئین است. این عنصر جزء مهمی در تشکیل
ویتامینهای ضروری برای متابولیسم گیاه است .
گوگرد بصورت آنیون سولفات SO4-2
در محلول خاک وجود دارد. برخی کودهای شیمیایی دارای مقادیر مناسبی گوگرد
هستند. سوپر فسفات معمولی 12% گوگرد، سولفات آمونیوم 24% گوگرد، سولفات
پتاسیم دارای 17% گوگرد میباشد.
نقش گوگرد در کنترل اسیدیته خاک باعث شده استفاده مکرر از این کود بهمراه
کودهای دیگر در دستور کار باغداران قرار گیرد. به جهت وجود این عنصر در
ترکیبات ثانویه سایر کودها کمبود آن در باغات انار کمتر گزارش شده است.
آهن :
مهمترین عمل آهن حضور در سیستمهای آنزیمی گیاه است. وجود آهن برای سنتز
کلروفیل ضروری است زیرا کمبود آن باعث زردی یا کلروز در برگها میشود. اهمیت
آنزیمهای آهن دار به ویژه سیتوکرومها در عمل تنفس گیاه واضح است.
آهن بصورت فرو Fe+2 جذب گیاه میشود. با وجود
اینکه مقدار این عنصر در خاکها زیاد است اما علائم کمبود آن به وفور گزارش
شده است. در خاکهای قلیایی و اسیدی به علت فقدان آهن محلول، این کمبود بروز
میکند، مضاف بر آن مقدار بیش از اندازه برخی از عناصر مانند فسفر، روی،
مس، منگنز و نیکل در خاک میتواند به ایجاد این کمبود کمک کند.
روی : روی در بسیاری از آنزیمهای موجود در متابولیسم گیاه نقش دارد. مقدار RNA و ریبوزم موجود در سلولها به هنگام کمبود روی بشدت کاهش میابد. روی بطور غیر مستقیم روابط آب در گیاهان را تنظیم میکند. وجود این عنصر برای سنتز اسید آمینه تریپوفان که در تولید اکسین دخالت دارد ضروری است، فقدان اکسین IAA که در اثر کمبود روی رخ میدهد باعث عدم رشد دیواره سلولی و کاهش جذب آب در گیاه میشود. روی به شکل کاتیون دو ظرفیتی Zn+2 جذب گیاه میشود.
